गझल

कोणास काय बोलू मी शांत आज आहे
घे ओळखून आता रक्तात लाट आहे



यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२८ एप्रिल २०१७

गझल

वृत्त  - आनंदकंद

गा गा ल गा ल गा गा .... गा गा ल गा ल गा गा
२ २ १ २ १ २ २... २ २ १ २ १ २ २ = २४ मात्रा

केव्हाच काढलं मी काळीज आज हाती
हासून तू जराशी केलास वार तेव्हा

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२६ एप्रिल २०१७

गझल

वृत्त  - आनंदकंद

गा गा ल गा ल गा गा .... गा गा ल गा ल गा गा
२ २ १ २ १ २ २... २ २ १ २ १ २ २ = २४ मात्रा

माझेच एकट्याने अश्रू पुसून झाले
प्रवास जीवनाचा भारीच लांब होता

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२५ एप्रिल २०१७

गझल

वृत्त  - आनंदकंद

 गा ल गा ल गा गा .... गा गा ल गा ल गा गा

२ २ १ २ १ २ २... २ २ १ २ १ २ २ = २४ मात्रा

तो एकटाच होता अश्रूच मित्र माझा

अंतीम दर्शनाला भारीच रांग होती

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे

२४ एप्रिल २०१७

गझल

वृत्त  - आनंदकंद

गा गा ल गा ल गा गा .... गा गा ल गा ल गा गा
२ २ १ २ १ २ २... २ २ १ २ १ २ २ = २४ मात्रा

गझल

माझेच त्रास सारे कोणास ठाव होते?
सोसायचे मला ते माझेच घाव होते

साराच ओळखीचा भासे मला नजारा
स्वप्नात पाहिले मी ते हेच गाव होते

होता मलाच त्याचा अंदाज नेमका तो
सारेच आखलेले खोटेच डाव होते

लांबून पाहिलेला तो चेहरा कुणाचा
डोळ्यात दाटलेले सारेच भाव होते

या जीवनात आहे कोडे बरेच आता
वाटे मला अजूनी सारेच वाव होते!

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
०९ मे २०१७

गझल

वृत्त  - आनंदकंद

गा गा ल गा ल गा गा .... गा गा ल गा ल गा गा
२ २ १ २ १ २ २... २ २ १ २ १ २ २ = २४ मात्रा


तो गंध नेहमीचा श्वासात फक्त होता
तो भाव ओळखीचा डोळ्यात फक्त होता

लोकांत वागताना आनंद देत गेलो
साराच काळ माझा दुःखात फक्त होता

शब्दातले बहाणे मी ओळखून आहे
तेव्हाच भाव माझा गीतात फक्त होता

जेव्हा निवांत होतो नात्यात राहताना
तेव्हाच जीव माझा ध्यासात फक्त होता

रात्रीत चांदण्याच्या हातात हात होता
साराच तो नजारा भासात फक्त होता

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
०१ मे २०१७

गझल

आनंदकंद

राहून पाहिले मी माझ्याच वायद्याने
वाईट या जगाला सोसून फार झाले

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२२ एप्रिल २०१७

गझल

आनंदकंद

जीवास जीव देता कोणास फायदा हा
वाईट चिंतण्याचा लोकास छंद आहे

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२२ एप्रिल २०१७

लग्नाच्या वाढदिवसाच्या शुभेच्छा....

लग्नाच्या वाढदिवसाच्या शुभेच्छा....

झाली "सतरा" वर्षे पूर्ण आता
एकत्र संसार करता करता।।
एकमेकांची मनं राखलीत तुम्ही
सुख दुःखात जगता जगता।।१।।

संभाळून आपली जवाबदारी
जिंकलात तुम्ही एकमेकांना।।
ठेवलीत तुम्ही जपून नाती
सामोरं जाता रोज आव्हानांना।।२।।

सुख दुःखात एकत्र नांदत
मजबूत केला पाया संसाराचा।।
मागतो मागणं देवाला मी
रोजच असो क्षण आनंदाचा।।३।।

परमेश्वरा, काहीच नको कमतरता
माझ्या "देशनेहरे" साहेबांच्या संसारात।।
आजच्या सारखे साहेब तुम्ही
रोजच घ्या जगून आनंदात।।४।।

सुख समाधान राहो नेहमीच
हिच आहे आमची इच्छा।।
आमच्याकडून तुम्हां दोघांना
लग्नाच्या वाढदिवसाच्या शुभेच्छा।।५।।


यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२३ एप्रिल २०१७

चांदण्याची शाल

चांदण्याची शाल पांघरून
रमलो होतो स्वप्नात
चोरपावलांनी पहाट येऊन
विस्कटून टाकले क्षणात

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२२ एप्रिल २०१७

गझलेची बाराखडी

गझलेची बाराखडी

Source: http://www.sureshbhat.in/gazalechibarakhadi

कविवर्य सुरेश भटांनी गझलकारांना गझलेच्या तंत्रावर, व्याकरणावर माहिती म्हणून ‘गझलेची बाराखडी’ नावाची एक पुस्तिका लिहिली होती… …वाचक-रसिक, सगळ्यांनीच ही पुस्तिका वाचावी, संदर्भासाठी जवळ बाळगावी अशी आहे.कविवर्य सुरेश भटांनी गझलकारांना गझलेच्या तंत्रावर, व्याकरणावर माहिती म्हणून ‘गझलेची बाराखडी’ नावाची एक पुस्तिका लिहिली होती. नवोदित कवींना गझल कळावी म्हणून ते ही पुस्तिका त्यांना स्वखर्चाने पत्रासोबत पाठवीत असत. नवे-जुने गझलकार असोत वा गझलेबद्दल जाणून घ्यायची इच्छा बाळगणारे वाचक-रसिक, सगळ्यांनीच ही पुस्तिका वाचावी, संदर्भासाठी जवळ बाळगावी अशी आहे. लाभ घ्यावा.

प्रस्तावना

आता महाराष्ट्रात गझल हा काव्यप्रकार आपल्या अंगभूत शक्तीमुळे दिवसेंदिवस अधिकाधिक लोकप्रिय होऊ लागला आहे. आता नव्या दमाची तरूण पिढी गझलेकडे वळू लागली आहे. परंतु दुर्दैवाने गझलेची पुरेशी किंवा मुळीच माहिती नसल्यामुळे कोणतीही रचना अनेकदा "गझल" म्हणून सादर केली जाते.

गझल हा एक प्रभावी काव्यप्रकार असल्यामुळे गझल लिहिणारा आधी उत्तम कवी असला पाहिजे, ही गझलेची पूर्वअट आहे. आणि त्याबरोबरच गझल लिहिणाऱ्याला आधी वृत्तात कोणतीही चूक न करता लिहिता आले पाहिजे. गझलेमध्ये शेवटपर्यंत एकच वृत्त वापरले पाहिजे, हे गझल लिहू इच्छिणाऱ्या कवीने लक्षात ठेवले पाहिजे.

"गझल" हा शब्द स्त्रीलिंगी आहे. मूळ अरबी शब्द "गजल" आहे. तोही स्त्रीलिंगी शब्द आहे. हा शब्द जसाच्या तसा फारसीत आला आहे तोही स्त्रीलिंगी म्हणूनच. आणि मराठीत "गजल" ह्या शब्दाला "गझल" हे रूप मिळाले. गझलेचा एकूणच पिंड, तिचा नखरा व नजाकत पाहाता तिचे लिंगपरिवर्तन करणे योग्य नव्हे.

एकाच वृत्तातील, एकच यमक (काफिया) व अन्त्ययमक (रदीफ) असलेल्या प्रत्येकी २-२ ओळींच्या किमान पाच किंवा त्याहून अधिक कवितांची बांधणी म्हणजे गझल.

गझलेमधील ह्या प्रत्येक ओळींच्या कवितेला आपण "शेर" म्हणतो.  गझलेमधील प्रत्येक शेर हा आपल्या जागी एक संपूर्ण अभिव्यक्ती असलेली स्वतंत्र आणि सार्वभौम कविताच असते.

नेहमीची कविता सलग असते. तिची एक "थीम" असते आणि म्हणूनच ती उलगडत जाते. पण गझल उलगडत नसते. एकाच गझलेत विविध विषय हाताळले जाऊ शकतात. प्रत्येक शेराचा आशय स्वतंत्र असू शकतो किंवा एकच संवेदना, एकच भाव किंवा एकच मूड असलेले सर्व शेर असू शकतात.

जर आपण गझलेमधून कोणताही शेर बाहेर वेगळा काढून त्याचे चिंतन केले, तर मागचा पुढचा कोणताही संदर्भ किंवा संबंध नसूनही तो शेर म्हणजे एक संपूर्ण अभिव्यक्ती असलेली एक वेगळी कविताच असल्याचे आढळून येते.

गझलेच्या फॉर्ममध्ये उलगडत जाणारी सलग कविता लिहिली जाऊ शकते, पण ती कविताच; गझल नव्हे! म्हणून गझलेचे खरे गमक हेच आहे की, प्रत्येक सुटा शेरसुद्धा स्वतंत्र कविताच असतो.

नेहमीची कविता आणि गझल ह्यांत - १) अनेक कवितांची एकाच फॉर्ममध्ये बांधणी आणि मांडणी आणि २) प्रत्येक शेराचे स्वतःचे कविता म्हणून स्वतंत्र अस्तित्व, हे दोन महत्वाचे व मूलभूत फरक असतात.

गझलेचा आकृतिबंध

आता गझलेचा आकृतिबंध म्हणजे काय हे समजून घेऊ या. कारण हा आकृतिबंध समजल्याशिवाय गझल लिहिता येत नाही.

गझलेचा आकृतिबंध
संबंधित गझलेचे वृत्त (बहर), यमक (काफिया) आणि अन्त्ययमक (रदीफ) असल्यास अन्त्ययमक या घटकामुळे गझलेचा आकृतिबंध निश्चित होतो. या आकृतिबंधालाच "जमीन" असे म्हणतात.

ही न मंजूर वाटचाल मला
दे भविष्या तुझी मशाल मला
संत समजून काल मी गेलो
भेटला शेवटी दलाल मला
मी कधीचा उभाच फिर्यादी
वाकुल्या दाखवी निकाल मला
माझ्या या गझलेतील हे तीन शेर आपण वाचले. या तिन्ही शेरात (जातीच्या अंगाने आलेले) एकच वृत्त आहे.
राधिका, राधिका, यमाचा, गा

हेच वृत्त या गझलेत शेवटपर्यंत कायम राहते. या गझलेचा शेवटचा शेर असा आहे-

ये, लपेटून चांदणे घेऊ
तू कशाला दिलीस शाल मला?

वर निर्देशिलेले वृत्त "राधिका, राधिका, यमाचा, गा" या शेवटच्या शेरातही कायम आहे.
गझलेच्या पहिल्याच शेरात तिचा आकृतिबंध- तिची जमीन 'जमीन' स्पष्ट होते. कारण पहिल्या शेरात गझलेचे वृत्त, यमक आणि अन्त्ययमक स्पष्ट होते.
वर दिलेल्या उदाहरणात वृत्त (राधिका, राधिका, यमाचा, गा) स्पष्ट झाले आहे. आणि पहिल्या दोन ओळीत "वाटचाल" व "मशाल" ही दोन यमके आली आहेत. त्याचप्रमाणे दोन्ही ओळीत "वाटचाल" आणि "मशाल" या यमकानंतर "मला" हे अन्त्ययमक आले आहे.
गझल शेवटपर्यंत एकाच वृत्तात चालत असली तरी तिच्या फक्त पहिल्या शेराच्या दोन्ही ओळीत यमक आणि अन्त्ययमक येते. नंतर येणाऱ्या प्रत्येक शेराच्या दुसऱ्या ओळीतच यमक आणि त्यानंतर  अन्त्ययमक येते.

गझलेतील अन्त्ययमक (रदीफ) गझल संपेपर्यंत बदलत नाही. काही गझलात अन्त्ययमक नसते. पण ज्या गझलेत अन्त्ययमक असते, त्या गझलेत ते अन्त्ययमक शेवटपर्यंत कायम राहते. एका शेरात एक अन्त्ययमक तर दुसऱ्या शेरात दुसरे अन्त्ययमक असा हास्यास्पद प्रकार गझल खपवून घेत नाही.

त्याचप्रमाणे आपण हेही लक्षात घेतले पाहिजे की, गझलेत यमक उर्फ काफिया बदलत नाही, त्याचे शब्द बदलतात. यमकाच्या शब्दात असलेली "अलामत" उर्फ "स्वरचिन्ह" हेच त्या यमकाचे स्थायी गमक असते. या अलामतीवरच त्या यमकाचे जीवन अवलंबून असते. हे स्वरचिन्ह (अलामत) सांभाळून यमक कसे साधावयाचे, हे मी येथे नंतर यथास्थल स्पष्ट करीन. त्यापूर्वी "काफिया" आणि "रदीफ" या शब्दांचे अधिक स्पष्टीकरण करणे आवश्यक आहे.

काफिया आणि रदीफ

"काफिया" या अरबी शब्दाचा अर्थ आहे- मागेमागे चालणारा, पुन्हापुन्हा येणारा, पायाला पाय लावून चालणारा.
मी वरील व्याख्येवरून "काफिया" अधिक स्पष्ट दाखविण्याचा प्रयत्न करतो.
चंद्र आता मावळाया लागला
प्राण माझाही ढळाया लागला
काय तो वेडा इथेही बोलला
हा शहाणाही चळाया लागला?
हाक दाराने मला जेव्हा दिली
उंबरा मागे वळाया लागला
नमुन्यादाखल दिलेल्या माझ्या एका गझलेतील ह्या तिन्ही शेरात "मावळाया, ढळाया, चळाया, वळाया" हे चार शब्द काफिया म्हणून आलेले आहेत. 'मावळाया' ह्या शब्दामागून 'ढळाया' हा शब्द येतो. 'ढळाया'ची पाठ धरून 'चळाया' येतो आणि 'चळाया' नंतर लगेच 'वळाया' हा शब्द त्याच्यामागे येतो. 'ढळाया' ह्या काफिया म्हणून येणाऱ्या शब्दाने 'मावळाया' ह्या काफिया म्हणून येणाऱ्या आधीच्या शब्दाचे अनुसरण केले आहे, तर नंतरच्या शेरात 'चळाया' ह्या काफिया म्हणून येणाऱ्या शब्दाने 'मावळाया' व 'ढळाया' ह्या शब्दांची पाठ सोडलेली नाही. आणि 'वळाया' हा काफियाचा शब्द "मावळाया, ढळाया, चळाया" ह्या आधीच्या (काफिया म्हणून आलेल्या) शब्दांशी नाते राखत आहे. "मावळाया" ह्या काफियाच्या शब्दाच्या मागेमागे, एकामागे एक, अशी एकमेकांचा पदर धरून ही इतर (काफियाच्या) शब्दांची माळ चालत आहे. काफिया हा शब्द पुल्लिंगी आहे. काफियांचे बहुवचन 'कवाफी' असे होते.

आता आपण रदीफ म्हणजे काय ते पाहू या. "रदीफ" ह्या अरबी भाषेतील स्त्रीलिंगी शब्दाचे दोन अर्थ आहेत ते असे-
१) घोडा किंवा उंटावर बसलेल्या स्वारामागे बसलेली व्यक्ती किंवा २) गझलेतील शेरात काफियाच्या (यमक) नंतर पुन्हापुन्हा येणारा शब्द किंवा शब्दगट.
गझलेच्या संदर्भात सांगायचे झाले, तर तिच्या प्रत्येक शेराच्या बाबतीत हे दोन्ही अर्थ अगदी चपखलपणे लागू होतात. कारण आपण जर काफिया (यमक) म्हणून येणाऱ्या कोणत्याही शब्दाला वृत्ताच्या घोड्यावर किंवा उंटावर बसलेला स्वार मानले तर रदीफ (अन्त्ययमक) म्हणून येणारा शब्द किंवा शब्दगट त्या स्वाराच्या मागे हटकून स्वार होतो, उदाहरणार्थ -
कालची बातमी खरी नाही
हाय, स्वर्गात भाकरी नाही
मागता काय लेखणी माझी
ही कुणाचीच बासरी नाही
राहिले काय पूर्णिमेत अता?
चंद्र माझ्या उशीवरी नाही
वरील तीन शेरात काफिया (यमक) म्हणून आलेले "खरी, भाकरी, बासरी व उशीवरी" हे शब्द "राधिका, राधिका, यमाचा गा"  ह्या वृत्ताच्या घोड्यावर किंवा उंटावर बसलेले स्वार आहेत. पण ह्या प्रत्येक स्वाराच्या मागे "रदीफ" म्हणून आलेला "नाही" हा शब्द हटकून  बसतोच!

इस्लामपूर्व काळापासून अरब जमात काव्यप्रेमी आहे. आणि ह्या जमातीच्या जीवनात घोडा आणि उंट ह्या दोन प्राण्यांचे अनन्यसाधारण महत्व आहे. अरबी भाषेनुसार "रदीफ" ह्या शब्दाचा अर्थ "घोड्यावर किंवा उंटावर बसलेल्या स्वाराच्या मागे बसलेली व्यक्ती" असा आहे. आणि म्हणूनच अरबांनी आपल्याला छंदशास्त्रातातही काफियानंतर हटकून व चिकटून मागोमाग येणाऱ्या शब्दाला किंवा शब्दगटाला "रदीफ" हेच नाव दिले. "रदीफ" या स्त्रीलिंगी अरबी शब्दाचे बहुवचन "रदाफी" असे आहे.

स्वरचिन्ह उर्फ अलामत

स्वरचिन्ह उर्फ अलामत

गझलेच्या पहिल्या शेरात तिचा आकृतिबंध स्पष्ट झाल्यानंतर, तिची "जमीन" निश्चित झाल्यावर मग यमक उर्फ काफिया आपल्या वैशिष्ट्यांसह शेवटपर्यंत तोच कायम राहतो. काफियाचे शब्द बदलतात. पण त्याच्या अंमलबजावणीचा कायदा गझलेच्या शेवटापर्यंत तोच कायम राहतो. उदाहरणार्थ- वाटचाल, मशाल, दलाल, निकाल, रुमाल, हालचाल वगैरे.मात्र गझलेतील अन्त्ययमक उर्फ रदीफ म्हणून असलेला शब्द किंवा शब्दगट शेवटपर्यंत बदलत नाही.

नमुन्यादाखल दिलेल्या शेरात "मला" हे अन्त्ययमक उर्फ रदीफ आहे. हे अन्त्ययमक, ही रदीफ पहिल्या ओळीत येणार आणि नंतर येणाऱ्या प्रत्येक शेराच्या दुसऱ्या ओळीत यमकांनंतर म्हणजेच काफियानंतर हटकून येणार. उदाहरणार्थ - वाटचाल मला, मशाल मला, दलाल मला, आणि शाल मलावगैरे.

ज्याप्रमाणे गझलेच्या पहिल्या शेरात (मतला) तिचा आकृतिबंध उर्फ "जमीन" वृत्त, यमक व अन्त्ययमकावरून ठरत असते, त्याचप्रमाणे ज्या जमिनीत अंगभूत असलेल्या यमकाचे उर्फ काफियाचे स्वरूप त्यातील स्वरचिन्हावरून ठरत असते. या स्वरचिन्हालाच "अलामत" म्हणतात. म्हणूनच ही "अलामत" समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.

यमकाच्या उर्फ काफियाच्या शेवटच्या न बदलणाऱ्या एका अक्षराआधी किंवा एकाहून अधिक अक्षरांआधी येणाऱ्या एका विशिष्ट अक्षरात जो न बदलणारा स्वर असतो, त्यालाच स्वरचिन्ह किंवा "अलामत" समजावे. 
उदाहरणार्थ-
हा ठोकरून गेला, तो वापरून गेला
जो भेटला मला तो वांधा करून गेला

वरील शेरात "ठोकरून, वापरून, करून" अशी यमके उर्फ काफिये (कवाफी) आलेले आहेत. (एकाच ओळीत दोन यमके चालू शकतात.) जर आपण यमकांचे बारकाईने निरीक्षण केले, तर आपणास असे आढळून येईल की "ठोकरून, वापरून, करून" या तिन्ही यमकात "रून" ही शेवटची दोन अक्षरे बदलत नाहीत. मात्र त्यांच्याआधी येणाऱ्या- "ठोकरून" मधील "क" या अक्षरात 'वापरून' या यमकामधील "प" या अक्षरात आणि पुन्हा "करून" या यमकातील 'क' या अक्षरात - हटकून "अ" हा स्वर आलेला आहे. क्वचित 'अ' च्या जागी ऱ्हस्व 'इ' किंवा 'उ' हा स्वर वापरला जातो. परंतु तो अपवाद समजावा.

याच गझलेतील अजून एक शेर पहा.
आजन्म ही तुझी मी केल्यावरी प्रतीक्षा
माझाच भास माझ्या अंगावरून गेला
वरील शेरात यमक म्हणून "अंगावरून" हा शब्द आलेला आहे. या यमकात शेवटी "रून" ही दोन अक्षरे अटळपणे आलेली आहेत. परंतु त्याचवेळी "रून" या शेवटच्या दोन अक्षरांआधी असलेल्या 'व'  या अक्षरांतील 'अ' हा स्वर सांभाळला गेला आहे. म्हणजे "रून" ही शेवटची दोन अक्षरे कायम आणि त्याआधी येणाऱ्या "व" या अक्षरात "अ" ही अलामत कायम.

अलामतीची कल्पना देण्यासाठी मी याच गझलेतील अजून एक शेर येथे देतो-
कानात कोठडीच्या किंचाळला झरोका-
"बाहेर एक कैदी तारा धरून गेला!"

स्वरचिन्ह उर्फ अलामत-२

स्वरचिन्ह उर्फ अलामत-२

गझल लिहिण्यासाठी फक्त शेवटपर्यंत एकाच वृत्तात लिहून भागत नाही, तर एकदा पहिल्या शेरात यमक आपल्या स्वरचिन्हासह प्रस्थापित झाले की, अलामतीसकट काफियाचे स्वरूप स्पष्ट झाले की, मग शेवटपर्यंत त्या अलामतीच्या कायद्यानुसारचे, ते स्वरचिन्ह सांभाळून नंतरचे यमकाचे शब्द योजावे लागतात.

उदाहरणार्थ-
हरेक आवाज आज अर्ध्यात छाटलेला
हरेक माणूस आज आतून फाटलेला
अरे कुणी चोरला उद्याचा पहाटतारा
उजेड येई दिव्यादिव्यातून बाटलेला

माझ्या एका गझलेचे हे दोन शेर आहेत. पहिल्या शेरात "छाटलेला" आणि "फाटलेला" असे दोन यमकाचे शब्द आहेत. येथे जर काळजीपूर्वक विचार केला, तर आपणास असे आढळून येईल की, गझलेच्या पहिल्या शेरातच यमकाचे स्वरूप स्पष्ट झालेले आहे.

ह्या यमकात शेवटची ती अक्षरे - "ट-ले-ला" ही अटळ आहेत, आणि त्याआधी येणाऱ्या "छा" आणि "फा" ह्या प्रत्येक अक्षरात "आ" ही अलामत आहे. ह्याच कायद्यानुसार ह्या गझलेत "काटलेला, दाटलेला, पहाटलेला, थाटलेला, वाटलेला, झपाटलेला" असे यमक म्हणून शब्द येतील. कारण 'ट-ले-ला' ह्या शेवटच्या तीन न बदलणाऱ्या अक्षरांआधी येणाऱ्या 'का, दा, हा, था, वा, पा' ह्या अक्षरांत न चुकता 'आ' ह्या स्वराची अलामत आलेली आहे. म्हणजे आधी 'आ' हा स्वर असलेले, 'आ' ही अलामत असलेले अक्षर आणि नंतर 'ट-ले-ला' ही शेवटची तीन न बदलणारी अक्षरे, असे हे यमक आहे.

अलामत गझलेनुसार येणाऱ्या विविध यमकात आपली जागा बदलू शकते. उदाहरणार्थ-
मी असा त्या बासरीचा सूर होतो
नेहमी ओठांपुनी मी दूर होतो
मी न केली चौकशी साधी घनांची
ऐन वैशाखातला मी पूर होतो

ह्या गझलेत सूर, दूर, आणि पूर ह्या यमकात 'ऊ' ही अलामत आहे. शेवटचे अक्षर 'र' हे आहे. येथे यमकातील शेवटून दुसऱ्या अक्षरात अलामत आहे.  ही अलामत सूर, दूर आणि पूर यमकातील 'सू, दू, आणि पू' ह्या शेवटून दुसऱ्या अक्षरातील 'ऊ' ह्या स्वरांची आहे. ह्याच गझलेतील अजून एक शेर पहा-
कोणत्या स्वप्नास आता दोष देऊ?
जीवनाला मीच नामंजूर होतो

ह्या शेरातील 'नामंजूर' ह्या यमकातील 'जू' ह्या अक्षरात सुरवातीचीच 'ऊ' ही अलामत आली आहे. मात्र 'र' ह्या शेवटच्या अक्षराच्या आधी येणाऱ्या अक्षरातच 'ऊ' ही अलामत आहे.
मघाशी आपण पाहिले की, 'ट-ले-ला' ह्या तीन न बदलणाऱ्या (छाटलेला, फाटलेला) अक्षरांआधी येणाऱ्या शेवटून चौथ्या अक्षरात 'आ' ही अलामत होती. तर आता वरील शेरात 'ऊ' ही अलामत असून तिचे स्थान मात्र यमकाच्या शेवटून दुसऱ्या अक्षरात आहे.

गझलेच्या पहिल्या शेरात 'जमीन' निश्चित होते. जमीन म्हणजे काय याचे स्पष्टीकरण आधी झालेले आहेच. परंतु ह्या जमिनीत असलेले यमक ऊर्फ काफिया कसा असावा, हे अलामतच ठरवते. आणि ह्या अलामतीच्या कायद्यानुसारच शेवटपर्यंत यमक ऊर्फ काफिया चालवायचा असतो. 
अलामत म्हणजे काय हे स्पष्ट होण्यासाठी आता मी शेवटचे उदाहरण देतो -
बेरका होता दिलासा मानभावी धीर होता
पाठ राखायास माझी लाघवी खंजीर होता
मी जरी हासून आता बोलतो आहे ऋतूंशी
ऐन तारुण्यात माझा चेहरा गंभीर होता
वरील शेरात 'धीर, खंजीर' आणि 'गंभीर'  ह्या यमकातील 'धी, जी, आणि भी' ह्या अक्षरात 'ई' ह्या स्वराची अलामत आहे. शेवटचे 'र' हे अक्षर मात्र कायम!

शेवटी महत्वाचे

महत्वाचे-

१. गझल लिहिण्यासाठी निर्दोष वृत्तात लिहिता येणे आवश्यक आहे.शक्यतोवर गणवृत्तात लिहावे. अगदी आवश्यक असल्यासच मात्रावृत्तांचा (जातीचा) उपयोग करावा.

२. प्रत्येक शेर म्हणजे एक संपूर्ण कविताच असते. गझल उलगडत नसते.कोणताही शेर सुटा वाचला तरी तो संपूर्ण अभिव्यक्ती असलेली कविता वाटणे, हे गझलेचे गमक आहे. नुसत्या आकृतिबंधाने गझल ठरत नसते.

३. बदलत्या काळाच्या संदर्भानुसार गझलेमधील शेरांचे संदर्भ बदलू शकतात. पण गझल म्हणजे काय हे कवीच्या सोयीनुसार ठरत नसते- आणि ते समीक्षकांच्या सोयीनुसार नव्हेच नव्हे!

४. मराठी गझलेसाठी आवश्यक असलेली प्रतिमा, रूपके आणि संकेत महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वातावरणात भरपूर आहेत. मराठी गझलेला मराठी मातीचाच सुगंध आला पाहिजे.

५. यमक, अन्त्ययमक आणि वृत्तांचे बंधन पाळूनसुद्धा शेर अगदी सहज व सोपा पण तितकाच गोटीबंद  असावा. फालतू शब्दांना जागा नसावी.अनावश्यक शब्दांनी वृत्ताची मात्रापूर्ती करू नये.

६. शेर सहज कळावा आणि ऐकणाऱ्याच्या किंवा वाचणाऱ्याच्या थेट हृदयात शिरावा, अशी शब्दाची मांडणी असावी. जणू आपण बोलत आहोत, असा शेर असावा. सोपेपणा हे यशस्वी शेराचे रहस्य होय.

७. शेरातील दोन्ही ओळींचा परस्परांशी संबंध असलाच पाहिजे. शेर म्हणून परस्परांशी संबंध नसलेल्या दोन सुंदर ओळी एकत्र लिहिल्या म्हणजे शेर होत नाही. शेरात जे सांगायचे आहे, त्याची प्रस्तावना पहिल्या ओळीत असते, तर दुसरी ओळ म्हणजे पहिल्या ओळीतील प्रस्तावनेचा प्रभावी समारोप असतो.

८. गझलेमधील शेर विरोधाभासावरच (PARADOX) आधारित असतात, ही समजूत पार चुकीची आहे. स्थलाभावी नमुन्यादाखल माझा एकच शेर येथे उद्धृत करतो-
उरली विरंगुळ्याला ही सांजवेळ माझी
उरल्या तुझ्या जराश्या प्राणात हालचाली

९. शेर लिहितांना शेवटच्या शब्दातील शेवटचे अक्षर लघू असल्यास ते कधीही गुरू करू नये.
शेराच्या ओळीतील शेवटी असलेले लघू अक्षर गुरू करण्याची एक अत्यंत वाईट सवय खोड मराठीतील बऱ्याच कवींना फार वर्षांपासून लागलेली आहे. उदाहरणार्थ-
ही वाट हुंदक्याची थकली अता रडून s s s 
रहदारि गच्च आहे देवा तुझ्यापुढून s s s
एकवार 'रहदारि' मधील ऱ्हस्व "रि" समजून घेता येईल. पण ओळ संपतांना हा 'न s s s s s' कशासाठी?
म्हणून निदान तरूण पिढीने तरी ही चूक करू नये. व्याकरणाची बाब बाजूला ठेवली तर शेवटच्या लघू अक्षराला ओढूनताणून गुरू केल्यावर ओळीतील प्रसाद व माधुर्य कमी होते, हाही मुद्दा लक्षात घ्यावा.

१०. गझलेची भाषा तिच्या पिंडाला मानवणारी असावी. ज्याचा आपल्या मातृभाषेवर संपूर्ण ताबा आहे. त्याला कोणताही विषय किंवा कोणतीही भावना शिवीगाळ न करता तेवढ्याच प्रभावीपणे शेरातून व्यक्त करता येते. क्वचित प्रसंगी अगदी अपरिहार्य झाल्यास एखादा असा शब्द त्या शेराच्या अभिव्यक्तीत चपखलपणे बसत असल्यास उपयोगात आणायला हरकत नाही. पण तसा शब्द अपरिहार्य असावा. 

महाराष्ट्रातील तरुण पिढी ह्या माहितीचे सार्थक करील आणि महाराष्ट्रात यापुढे अधिकाधिक उत्कृष्ट व निर्दोष मराठी गझला लिहिल्या जातील, अशी मी आशा बाळगतो
जरी ह्या वर्तमानाला, कळेना आमुची भाषा
विजा घेऊन येणाऱ्या, पिढ्यांशी बोलतो आम्ही

-सुरेश भट

सावली दूर जाते

दिवसा कुणी नसतं जवळ
सायंकाळी सावलीही दूर जाते
म्हणूनच रोज न चूकता
रात्रीशी घट्ट मैत्री होऊन जाते

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२० एप्रिल २०१७

गझल

आनंदकंद

कोणीच आज नाही रात्री शिवाय येथे
नात्यात हाय, येथे भारी दरीच आहे

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२१ एप्रिल २०१७

गझल

आनंदकंद

दुःखात सोसलेले शब्दात आज आले
माझ्याच वेदनाचे गाऊन गीत झाले

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१९ एप्रिल २०१७

गझल

आनंदकंद

कोणीच आज नाही माझ्या समोर आता
येताच वेळ त्याची आत्मा निघून जातो

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१९ एप्रिल २०१७

गझल

आनंदकंद

नाहीच कोण आले देहात प्राण होता
अंती निरोप घेण्या गर्दी भयान झाली


यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१९ एप्रिल २०१७

मरून रोज जगतो आहे

आज काल प्रिये तुला
दूरून रोज पाहतो आहे
नजरेच्या तीराने तूझ्या
मरून रोज जगतो आहे

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१९ एप्रिल २०१७

देहात प्राण असताना

देहात प्राण असताना रोज
बदलली होती रित जगाची
मरणानंतर सुन्न करून जाणारी
शांतता आता काय कामाची?

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१७ एप्रिल २०१७

सुरक्षित नाही नारी

नाही सुरक्षित कधीच नारी
अन्याय तिच्यावर फार होतो
पापी अन् वाईट या जगात
रोज नजरेने बलात्कार होतो

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१५ एप्रिल २०१७

गझल

वृत्त  - आनंदकंद

गा गा ल गा ल गा गा .... गा गा ल गा ल गा गा
२ २ १ २ १ २ २... २ २ १ २ १ २ २ = २४ मात्रा

सार्‍या क्षणात आता भोगून त्रास गेली
ती वेळ आज माझी होऊन खास गेली

चाहूल आज आली पाऊल वाजल्याची
भारी अदा तुझी ही रोखून श्वास गेली

मी फायदा कधीही ना घेतला कुठेही
संधीच एक मजला लावून ध्यास गेली

झाले जगून आता सोडून आज जातो
ती काळजी कुणाची वाढून आस गेली

नाही मला कुणाची चिंता करायची ती
आनंद फार सारी देऊन खास गेली

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१६ जून २०१७

उरले शरीरात प्राण किती?

धकाधकीच्या या जीवनात
व्हावे रोज हैराण किती?
थकतो आहे जीवन प्रवासात
उरले शरीरात प्राण किती?

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१५ एप्रिल २०१७

गझल

गझल - आनंदकंद

भेटीत आज सखये बाहूत आग होती
ध्यासात आज तुझिया डोळ्यात जाग होती

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१४ एप्रिल २०१७

पापण्यांना जाग होती

भेटीत तुझ्या आनंद
आणि बाहूत आग होती
रात्रभर आठवणीत तुझ्या
पापण्यांना जाग होती

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१३ एप्रिल २०१७

गझल

आनंदकंद

गा गा ल गा ल गा गा....गा गा ल गा ल गा गा
२ २ १ २ १ २ २ ....२ २ १ २ १ २ २ =२४

आधार मी जगाला देऊन फार झाला

त्यालाच आज माझा का भार फार झाला?

गोडी कुठेच नाही नात्यात रोज आता

शब्दात गोडवाही केव्हाच ठार झाला

आत्ताच चांदण्याचा झाला सुरू पहारा

भेटून जा सखे तू अंधार फार झाला

झाली तयार होती केव्हाच ढाल माझी

माझीच बेफिकीरी आत्ताच वार झाला

जा पाखरा घरी तू अंधार दाटला हा

घरट्यात रे पिलांचा आकांत फार झाला

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे 

१७ मे २०१७

वेदना शब्दात मांडतो जेव्हा

वेदना शब्दात मांडतो जेव्हा
होते मन हलके कविता लिहताना
कित्येकदा पाहीलं जगाला मी
दुःख वाचत वाह-वाह बोलताना

प्रत्येक शब्दात असेल अनुभव
दोष कदाचित त्यांचाही नसेल
हलकी करणं माणसांची मनं
मला सुद्धा ते जमत असेल?

फारंच मोजकीच माणसं आहेत
दुःख दुसर्‍यांची कमी करणारी
पाहीली जगात माणसं असेही
काही न बोलता मनात झुरणारी

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१२ एप्रिल २०१७ 

नाते शब्दांशी

दुःख ऐकायला नसते कोणी

तेव्हा वाढतो मनावरचा भार

कागदांवर उतरता शब्द हळूच 

तेव्हा होते मन हलके फार

मी फारच नशीबवान आहे 

नाते जोडले माझ्याशी शब्दांनी 

कितीही असले दुःख जरी

गीळून घेतले अश्रू पापण्यांनी

शब्द खिळवू ठेवतात मला

लागताच कधी चाहूल दुःखाची

शपथ आहे शब्दा तूला

नको सोडू साथ कवितेची

भावना उतरते कवितेच्या रूपात

वाट मिळते नवीन वळणाची

अशा जगात वावरतो जिथे

माणसं आहेत दगड मनाची

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे

११ एप्रिल २०१७ 

वेदना माझ्या पाहून जा

वेदना माझ्या पाहून जा

उभा मी रोजच्या वळणावर
आज तरी तू येऊन जा।।
नकळत घेतलेलं काळीजं
माझं मला देऊन जा।।१।।

खोटा बहाणा का पहाण्याचा?
मनातलं सारं सांगून जा।।
मनात उसळणाऱ्या वादळाला
येऊन जरा शांत करून जा।।२।।

घायाळ झालेल्या काळजावर
हळूच फुंकर मारून जा।।
काळजावर केलेल्या जखमांच्या
वेदना माझ्या पाहून जा।।३।।

वाट नेहमी पाहतो तुझी
घालमेल जीवाची पाहून जा।।
तुजसाठी लिहिलेली कविता
शांत बसून ऐकून जा।।४।।

यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
३१ मार्च २०१७