काळोख सत्य सारे सांगून पहाट गेली
त्या चांदण्यात आता न्हाऊन पहाट गेली
आहे अबोल का तू भीती मनास वाटे
शृंगार आज सारा सांगून पहाट गेली
नाही समोर आता ती दूर फार गेली
अस्तित्व आज सारे भासून पहाट गेली
सांडून रक्त त्यांचे तो देश लाल झाला
स्वातंत्र्य एकदाचे देऊन पहाट गेली
नाही तशी गरज फारशी
तेथेच फार बरसत आहे
पावसा, हो आता ऊदार तू
माझा शेतकरी तरसत आहे
यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२७ जून २०१७
रे मेघा, करतो विनवणी
सोड आता पावसाला
धरणी माय पहाते वाट
त्याला थांबवलंस कशाला?
यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
२० जून २०१७
पाऊस
मन वेडे गुंतले पागोळ्यांत
सुरू झाल्या पाऊस धारा
निरोप घेत उकाड्याचा कसा
वाहतो आहे खुशीत वारा
उल्हास दाटला चोहिकडे
लागले सजू डोंगर रान
नदी वाहते जोमात आता
सारे विसरती जगण्याचं भान
पहात होती धरती वाट
कसा येऊन गेला बिलगून
पाऊस होता उनाड-लबाड
धरतीला पहा गेला सजवून
तपश्चर्या मोठी संपली आज
धरेने घेतले पावसाला बाहूत
नटून थटून सजली धरणी
ऊठून दिसते हिरव्या शालूत
यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
१४ जून २०१७
मी नुकताच गझलेकडे वळलो आहे आणि याच कालावधीत मला जेष्ठ गझलाकार श्री. प्रदीप निफाडकर सर यांचा "गझलगप्पा" याचे चारही भाग मला यूट्यूब वर पहायला मिळाले. या चारही भागात गझलेविषयी फार छान माहीती आहे. माझ्यासारख्या नवीन गझल शिकणार्‍याला या चारही भागाची गझल समजून घेण्यास फार मदत होते. आज (०४ जून २०१७) माझ्यासाठी खुप आनंदाचा दिवस आहे. "गझलगप्पा" याचे चारही भाग पाहील्यावर मला श्री. प्रदीप निफाडकर सरांशी बोलण्याची इच्छा झाली. माझे सरांशी आज (०४ जून २०१७) पहील्यांदा फोनवर बोलणं झालं. त्यांनी मला फोनवरून मोलाचे मार्गदर्शन केलं. माझ्या काही शंका होत्या त्याचही त्यांनी निरसन केलं. श्री. प्रदीप निफाडकर सरांशी बोलणं झालं म्हणून मी आज खुप खुश आहे.
यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
०४ जून २०१७
*लघु गुरु शंका निरसन*
-इंदू
*fb.me/INDUJI.in
दोन लघूंचा गुरु करणे एकंदर काव्यलेखनात वापरली जाणारी एक प्रकारची सवलत आहे. ती वापरणे हाही एक कलेचाच भाग आहे. कारण ती वापरताना ती अतिशय चपखलपणे वापरता आली पाहिजे. खास करून गजलेत तर थोडी जास्तच काळजी घ्यावी लागते. कारण गजल हा गेय काव्यप्रकार आहे. गजलेत लय, यती, आणि चाल या तिन्ही निकषावर कुठेही तडजोड चालत नाही. गजलेत यती घेण्याचे जरी स्वातंत्र्य असले तरी ती कायम ठेवणे हाही एक महत्वाचा निकष आहे. यती हा मुद्दा अलग आहे. त्यावर योग्यवेळी अलग भाष्य करूच.
एक महत्वाचा नियम म्हणजे कि आपण फक्त एका शब्दातील दोन लघूंचा गुरु करू शकतो. दोन वेग वेगळ्या शब्दातील लघूंचा गुरु करू नये. हा अगदी बेसिक नियम आहे. हा जोवर तुम्ही गजल हा काव्यप्रकार अनुभवणार आहात तोपर्यंत लक्षात ठेवा..
पण, तूर्त इतकेच सांगावेसे वाटते की, दोन लघुचा गुरु करताना तो इतका सहज झाला पाहिजे की गजलेच्या वाचनात किंवा गायनात कुठेही त्याची जाणीव होता कामा नये. यासाठी विशेष असे लिखित नियम नाहीत पण अलिखित पणे बरेच नियम व निकष आहेत. जस जसे आपण पुढे जाऊ तसतसे आपण आणखी खोलवर समजावून घेत जाऊ.
तूर्त काही उदाहरणे देत आहे.
*नियम* = लगा (गाल होत नाही)
*मरण* = लगा (गाल होत नाही)
*रुजवले, हसवले, रडवले, बसवले* = लललगा किंवा याचा लगागा होऊ शकतो पण गालगा होत नाही आणि केला तर तो इतका सहज होत नाही. त्यामुळे तसा तो करू नये.
अशी बरीच उदाहरणे आहेत.
शिवाय.
*य, व, न, र, ण, म* या अकारांत अक्षरांचा लघु पासून गुरु बनविताना विशिष्ठ प्रकारे बनवावा लागतो. एखाद्या शब्दात जर हि अक्षरे येत असतील तर प्रथम या अक्षरांच्या आधीच्या अकारांत अक्षराशी याची संधी करून गुरु साधावा कारण हि अक्षरे अशा वेळी व्यंजनासारखा व्यवहार करतात. इकारांत उकारांत, ओकारांत वेळी ती त्रयस्थ राहतात
उदा:
*व हा आधीच्या अक्षरावर एक काना एक मात्रा याप्रमाणे येतो*
*अवयव (लललल)* = अवयौ/औयौ/औयव = हा शब्द लगागा, गागा गालल असाही होऊ शकतो
*मानव (गालल)* = मानौ = गागा होऊ शकतो
*य हा आधीच्या अक्षरावर मात्र्याप्रमाणे येवू शकतो.*
*सवय (ललल)* = सवै = लगा (गाल नाही) (इथे मध्ये व असूनही य ने प्राधान्य घेतले आहे, हे लक्षात घ्यावे)
*मनोदय (लगालल)* = मनोदै = लगागा
*न म व ण हि अक्षरे आधीच्या अक्षरावर अनुस्वाराप्रमाणे येवू शकतात*
*नियम (ललल)* = नियं = लगा (इथे तुमच्या लक्षात आले असेल कि इथे य हा त्रयस्थ होतो कारण नि इकारांत आहे. त्याचमुळे हा शब्द गाल होत नाही.)
*समजूत(ललगाल)*= सम्जूत = गागाल होतो
*सणवार (ललगाल)* = संवार = गागाल
*सदन (ललल)* = सदं = लगा (इथे गाल होऊ शकत नाही)
*संगम (गालल)* = संगं = गागा होऊ शकतो
*र हा नंतरच्या अक्षरावर रफाराचे काम करतो व त्याच्या आधीचे अक्षर गुरु करतो*
*सरदार (ललगाल)* = सर्दार = गागाल
*घरदार (ललगाल)* = घर्दार = गागाल
*सरकार (ललगाल)* = सर्कार= गागाल
*अजून भरपूर उदाहरणे घेता येतील पण, हा सर्व व्यापा पाहता ते अतिशय अशक्य आहे. अर्थात हे सर्व अक्षरांचा उच्चार कसा होतो त्यानुसार ठरत असल्याने प्रत्येक वेगळ्या शब्दाला वेगळी लगावली लागू होते. इथे मी विषद केलेले सर्वच नियम सर्वत्र तसेच्या तसे लागू होतीलच असे नाही. याला बरेच अपवाद आहेत व ते अनुभवातून समोर येतील तसे ते उलगडत जातील. ज्या दोन लघुंची सहज संधी होऊन गुरु बनतो तेच उत्तम. सवलतही अशी घ्यावी कि ती सवलत वाटूच नये. उलट घेतलेली सवलत इतकी आकर्षक असावी की त्यामुळे संपूर्ण रचनेची शोभा वाढावी अशा वेळी ती सवलत स्वागतार्ह ठरते. म्हणूनच मी सुरवातीला सवलत घेणे सुद्धा एक कला आहे असे नमूद केले होते.*
मीही अजून गजल लेखन शिकत आहे... अजून खूप शिकणे बाकी आहे. माझ्या अल्पमतीने व गुरूंच्या आशीर्वादाने जे शिकलो तेच आपणा सर्वांच्या उपयोगी पडावे म्हणून इथे मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे. चूकभूल देणे घेणे.
धन्यवाद
-इंदू
सुगंधीत पाणी
नाही जमले प्रेम करण्यास
रंगीत अशा या जीवनावरी
नवीन कोरे कपडे पांढरे
शेवटी कशास हो देहावरी?
आता कशास सांगा येते?
मज आठवून डोळ्यात पाणी
झाले जगून, संपले जीवन
शेवटी कशाला सुगंधीत पाणी?
ऐकली नेहमीच जगताना मी
रटाळ सारी ती जीवनगाणी
कधीच ना ती कोणी माझी
ऐकली होती जीवन कहाणी
जरी दिले सुख मी सार्‍यांना
होते रुसले सारे माझ्यावरी?
आता कशास उधळीत आहे
शेवटी फुले सुगंधी देहावरी
अडकलो होतो बंधात नात्याच्या
सार्‍यांना संभाळत जीवन गेले
आहे आभार सार्‍यांचे माझ्यावर
अग्नी देऊन मज मोकळे केले
यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
०२ जून २०१७
शरीराच्या वेदना कमी तरी होतात पण मनाला झालेली जखम ही खोलवर रूतत जाते.
यल्लप्पा सटवाजी कोकणे
